بلاگ
نارنجستان قوام شیراز
خانه‌های ایرانی در گذشته کاملا متفاوت تعریف و ساخته می‌شدند، آنچه خانه‌های قدیمی را از خانه‌های امروزی متمایز می‌کند، ظاهر، معماری و همچنین هدف از ساخت آن‌ها است. خانه‌های ایرانی به داشتن حیاط اندرونی و بیرونی معروف بودند و فضاهای خصوصی و عمومی و حوض‌های کوچک جزء جدانشدنی هر خانه‌ایرانی بودند. اگرچه روابط خانوادگی گرم و صمیمی بود، حتی بسیار گرم‌تر ازآنچه اکنون است، اما حریم خصوصی در زندگی ایرانیان نقش به‌سزایی داشت.
ایرانیان، آن‌قدر به فضاهای شخصی‌شان احترام می‌گذاشتند که خانه‌هایشان هرچقدر هم که بزرگ یا کوچک بود، به معنای واقعی کلمه و از نظر معماری، فضاهای خصوصی‌شان را از فضاهای عمومی جدا می‌کردند و در آن مجالس اجتماعی و خانوادگی برگزار می‌کردند.
با افزایش جمعیت و مدرن شدن جوامع، این نوع خانه‌ها محبوبیت خود را از دست دادند و امروز با دور شدن مردم در این عصر تکنولوژی، فضای خالی آن خانه‌های گرم و دنج را عمیقا احساس می‌کنیم و در این مقاله از هتل سازی دریا به شیراز واقع در استان فارس و پایتخت فرهنگی ایران می‌پردازیم و درباره یکی از خانه‌های تاریخی شیراز معروف آن یعنی نارنجستان قوام اطلاعاتی ارائه می دهیم.
نارنجستان قوام مربوط به چه دوره ای است؟
در میان بناهای تاریخی شیراز خانه سنتی و تاریخی نارنجستان قوام که در خیابان معروف لطفعلی‌خان زند شیراز قرار دارد، توسط قوام‌السلطنه استاندار سابق فارس ساخته شده است. ساخت خانه نارنجستان قوام در سال 1878 میلادی در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار آغاز شد و ساخت آن 10 سال به طول انجامید. موقعیت مکانی خانه قوام که منتهی الیه شرقی شیراز قدیم نزدیک دروازه دولت، دروازه منظر و محله درب شیخ بوده، اهمیت باغ نارنجستان قوام را دوچندان کرده است.
نارنجستان قوام شیراز کجاست؟
پس‌از انتصاب قوام‌السلطنه به‌عنوان والی فارس در سال 1873، وی تصمیم گرفت خانه‌ای مسکونی در محله خود به نام «بالا کفت» بسازد که در آن زمان همان خانه قوام یا نارنجستان قوام را تشکیل داد. همان‌طور که همه می‌دانیم شیراز به بوی شکوفه‌های نارنجش در فصل بهار معروف است. نارنجستان ازنظر اصطلاحی از دو قسمت نارنج به معنی پرتقال ترش و ایستان که در فارسی به مکانی پر از درخت یا باغ اطلاق می‌شود، تشکیل شده است، بنابراین نارنجستان به معنای «نارنج» و یا همان «باغ پرتقال ترش» است.
با بازدید از خانه سنتی نارنجستان قوام، ردپای هفت هنر برجسته ایرانی، گچ‌بری، نقاشی، آینه‌کاری، آجرکاری، کنده‌کاری و معرق‌کاری قطعا توجه شما را به خود جلب می‌کند. این باغ زیبا از عناصر مختلفی تشکیل شده است که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به حمام گچینه، حسینیه قوام، خانه قوام مکتب (مدرسه)، خانه زینت الملک (حیاط داخلی)، دیوان‌خانه قوام (دادگاه قوام، معروف به نارنجستان) و موزه نارنجستان قوام اشاره کرد. حمام اختصاصی، اسطبل و ایوان آینه‌کاری شده نیز از نقاط کانونی این باغ و مشرف‌به باغ کوچکی است که با فواره‌ها، نخل و گل‌ها طراحی شده است.
نارنجستان قوام اثر کیست؟
خاندان قوام که از قدرتمندترین و تأثیرگذارترین خاندان‌های عصر قاجار بودند، قرن‌ها حکومت فارس و نواحی اطراف آن را بر عهده داشتند. آن‌ها فرزندان و نوه‌های حاج ابراهیم‌خان کلانتری شیرازی بودند و در محله بالا کفت زندگی می‌کردند. بیشتر بناهای تاریخی شیراز توسط این خانواده ساخته یا بازسازی و مرمت شده‌اند و برای نام بردن از این مکان‌های شاخص می‌توان به دیدنی‌های نارنجستان قوام شیراز، باغ عفیف‌آباد، باغ دلگشا، باغ کلانتر، باغ بیگلربیگی و خانه سنتی زینت الملک اشاره کرد.
بیشتر بخوانید: حافظیه شیراز (همه چیز درباره آرامگاه حافظ)
تاریخچه نارنجستان قوام شیراز
بر اساس بسیاری از منابع تاریخی، حاج ابراهیم‌خان کلانتری شیرازی، والی کریم‌خان زند و از بزرگان شیراز، به لطفعلی‌خان زند خیانت کرد. این خیانت منجر به سقوط سلسله زند و تسلط آقا محمدخان قاجار بر جنوب ایران شد؛ سپس آقا محمدخان به وی حکمرانی شیراز را داد. حاج ابراهیم‌خان نیز خانواده‌ها و اقوام خود را در استان‌های مختلف فارس اسکان داد و مناصب مختلفی را به آن‌ها منصوب کرد. او در زمان فتحعلی شاه در سمت رسمی خود باقی ماند تا اینکه معتمدان شاه او را علیه حاج ابراهیم‌خان برگرداندند.
سپس پادشاه دستور داد که او و خانواده‌اش را اعدام کنند. تنها بازمانده این حادثه پسری به نام «علی‌اکبر» بود که کشته نشد و بیماری او درمان شد، او مستقیما شاه را به خاطر کشتن تمام خانواده‌اش سرزنش و احساس گناه را به فتحعلی شاه القا کرد. پادشاه حق خود را با لقب قوام الملک به او پرداخت و «علی‌اکبر خان قوام الملک» را به‌عنوان والی شیراز منصوب کرد. پس از درگذشت قوام الملک، پسرش بنیان‌های قوام‌السلطنه کنونی را گذاشت که عمری برای افتتاح آن نداشت و درنهایت محمدرضا خان قوام الملک سوم ساخت‌وساز را از سر گرفت.
حمام گچینه و خانه‌های اطراف آن، حیاط اندرونی قوام و خانه قوام را تشکیل می‌دادند، اما امروزه این بخش‌ها از هم جداشده‌اند. خانه قوام که در ابتدا اقامتگاه شخصی محمدرضا قوام الملک بود، به پسرش حبیب‌الله خان قوام الملک چهارم به ارث رسید؛ خانه زینت الملک نیز که قسمتی از حیاط اندرونی بود به نام دختر حبیب‌الله خان نام‌گذاری شد.
باغ نارنجستان قوام حیاط بیرونی این باغ بوده و به‌عنوان دفتر امور حقوقی و رسمی مورداستفاده قرار می‌گرفته، برای پذیرایی از مهمانان استفاده می‌شد و یک کوچه با حیاط اندرونی فاصله داشت. این دو از طریق یک تونل به هم متصل می شدند؛ در نهایت پس از مرگ قوام الملک چهارم، اموال او بین ورثه تقسیم شد و خانه قوام به پسرش ابراهیم‌خان قوام الملک پنجم به ارث رسید.
پس از مرگ زینت الملک، این خانه در اختیار عبدالله خان قوامی قرار گرفت و وی این باغ را فروخت تا به موزه نارنجستان قوام تبدیل شود. همان‌طور که قبلا اشاره کردیم، به دلیل وجود درختان متعدد نارنج خانه قوام را نارنجستان قوام می‌نامند. لازم به ذکر است که مؤسسه آسیایی دانشگاه پهلوی به مدیریت آرتور آپهام پوپ و ریچارد نلسون فرای از سال 1969 تا 1979 خانواده فرای نیز مدتی در این خانه زندگی کردند. نارنجستان قوام در سال 1353 به عنوان یکی از آثار ملی ایران شناخته و به ثبت رسید و اکنون به موزه تبدیل‌شده و تحت عنوان دیدنی‌های نارنجستان قوام شیراز برای بازدید عموم آزاد در دسترس قرار گرفته است.
معماری خانه نارنجستان قوام
در زمان محمدرضا خان قوام الملک 940 مترمربع از زمینی به مساحت 3500 مترمربع متعلق به نارنجستان بود که به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم می‌شد. در این زمین 2560 مترمربع محوطه‌سازی انجام شد و طراحی متقارن باغ مربوط به دوره قاجاریه و معماری عمارت ها به سبک معماری زند بنا گرفت.
بخش ورودی
این ورودی اصلی به سمت جنوب باز می‌شود و از چوب ساج ساخته و به زیبایی کنده‌کاری‌شده و آجرکاری‌های چشم‌نواز، کاشی‌کاری‌ها و گچ‌بری سقف این ورودی را زیبا کرده است. کتیبه‌ای از مرمر قرمز با تاریخ ساخت خانه (یعنی 1305 هجری قمری) و همچنین نام سازنده ساختمان این خانه را مزین کرده است.
ساختمان‌ها
عمارت هایی در ضلع شمالی، شرقی و جنوبی باغ ساخته‌شده است که در ادامه به توضیح آن‌ها می‌پردازیم:
عمارت اصلی
این بنای دو طبقه و زیرزمین آن از 20 اتاق تشکیل‌شده است که به‌جز اتاق‌های شرقی، همه آن‌ها به هم مرتبط هستند؛ زیرزمین شامل یک اسلحه‌خانه در جنوب آن و یک انبار غلات، عرقیات و برنج در سمت شمالی است. حجاری‌ها، گچ‌کاری‌ها، نقاشی‌ها و آینه‌کاری‌ها همگی نمونه‌های برجسته هنر قاجار هستند. برخی از طبقات این عمارت با کاشی‌های سفید و آبی فرش شده و دیوارها با نقاشی‌های گل و حیوانات تزئین شده‌اند. اتاق‌های طبقات بالا نیز در قدیم برای مهمانان در نظر گرفته‌شده بود، همچنین درهای ارسی با شیشه‌های رنگی، ازاره، آتشگاه‌های مرمری از دیگر تزئینات این عمارت است.
عمارت مکتب‌خانه
این عمارت شامل نوع معماری هشتی، تالار ارسی و زیرزمین‌های جالبی می‌شود که در شرق نارنجستان قرار دارد. ورودی از پشت نارنجستان قوام باز می‌شود و رو به شمال است. آشپزخانه نیز در قسمت جنوبی این بنا قرار داشته اند.
موزه نارنجستان قوام
زیرزمین بنای تاریخی انواع شیشه‌های رنگارنگ را به نمایش می‌گذارد و طراحی و ساخته شده تا فضایی خنک در تمام روزهای گرم تابستان شیراز فراهم کند، اما امروزه به موزه نارنجستان تبدیل شده و در حال حاضر یکی از برجسته‌ترین موزه‌های منطقه‌ای و ملی ایران است. حدود چهل سال پیش باغ نارنجستان به دانشگاه شیراز واگذار شد و پس از آن به مرکز مطالعات آسیایی تبدیل شد. موسسه آسیا توسط آرتور آپهام پوپ و ریچارد نلسون فرای کارگردانی شد و با همکاری هنر پژوهان ایرانی، موزه نارنجستان را به منظور نمایش آثار هنری و تاریخی تازه کشف‌شده تأسیس کردند.
چه زمانی و چگونه به خانه نارنجستان قوام برویم؟
برای استشمام بوی مطبوع شکوفه‌های نارنجستان قوام توصیه می‌شود که سفر خود را به شیراز در یک و نیم ماه اول بهار در فروردین و اوایل اردیبهشت برنامه‌ریزی کنید. در این زمان شما هم از روح معماری قاجاری ایرانی و هم از منظره و بوی مسحورکننده درختان لذت خواهید برد؛ پس مطمئن شوید که سفر خود به ایران را به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی کنید که در اوایل بهار در شیراز باشید.
آدرس نارنجستان قوام
خانه قوام در استان فارس، شیراز، خیابان لطفعلی‌خان زند نرسیده به خیابان زینبیه واقع‌شده است و خبر خوب این است که با استفاده از وسایل حمل‌ونقل مختلف در شهر شیراز می‌توانید به مقصد موردنظر خود برسید.
- مترو: در هر ایستگاهی سوار قطار شوید و در ایستگاه «ولی‌عصر» پیاده شوید؛ از این منطقه تا خانه قوام حدود 1 کیلومتر پیاده‌روی دارید.
- اتوبوس: از هر اتوبوسی که شمارا به ترمینال اتوبوس‌رانی ولی‌عصر می‌برد استفاده کنید، از ایستگاه اتوبوس این منطقه 12-15 دقیقه تا مقصد خود پیاده‌روی کنید.
ساعت کاری نارنجستان قوام
خانه قوام همه‌روزه از ساعت هشت صبح تا هشت شب برای بازدید عموم در دسترس است و می‌توانید بر اساس این ساعات برنامه‌ریزی کنید تا از این باغ نارنجستان زیبا بازدید کنید.
رستوران نارنجستان قوام
در این بنای تاریخی زیبا در بخش سمت راست باغ نارنجستان، رستوران نارنجستان قوام واقع‌شده است و بر اساس رتبه‌بندی و امتیازها این رستوران جز مکان‌های باکیفیت شیراز به‌حساب می‌آید، شما می‌توانید بازدید خود را به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی کنید که هم از فضای دل‌نشین این رستوران زیبا بهره‌مند شوید و هم یک وعده خود را در آن صرف کنید.